Herhangi bir tekstil malzemesinin (açık elyaf, iplik, dokuma veya kumaş) hangi lif veya liflerden yapıldığını anlamak için çeşitli olanaklar vardır. Bazı durumlarda bir tek deney malzemenin hangi liften yapıldığını anlamaya yetmekte ise de genellikle birkaç çeşitli deney sonunda verilen karar daha sağlıklı olur. Yapılan testler basit olduklarından fazla zaman almazlar.
Tekstil malzemesinin hangi cins liften yapıldığını anlamak için yapılan testleri 5 ana grupta toplayabiliriz;
1-Yakma testi
2-Mikroskop testi
3-Kuru destilasyon
4-Boyama testi
5-Kimyasal çözücülerle yapılan testler
1-YAKMA TESTİ
Lif küçük bir alevde yakılarak yanış şekli, yanma sırasındaki kokusu ve yanma sonunda kalan kalıntıları incelenerek kullanılan lifin bitkisel hayvansal mı veya sentetik mi olduğunu tespit etmek mümkündür. Hatta bazı yanmalar sonucu kesinlikle o lif olduğu söylenebilir. Ancak yakma testinin sonucuna, tekstil malzemesi üzerindeki boya, apre ve avivaj maddeleri tesir edebilir. Bu nedenle bu maddeler tekstil lifine zarar gelmeyecek şekilde giderilir.
Numune kumaştan çıkarılan iplikler yakılır. İpliğin alev içinde yanış şekli, çıkan duman ve kokusu, yanma sonucunda kalan kalıntı incelenerek ipliğin cinsi belirlenir
Hayvansal lifler (Yün, ipek, rejenere protein):
Hemen alev alır yavaş yavaş siyah gevrek bir kül bırakır. Yanmış saç kokusu kokar.
Bitkisel lifler (pamuk, viskon) :
Hemen alev alır çabuk yanar. grimsi bir kül bırakır. Yanmış kâğıt kokusu kokar.
Mineral lifler (asbest, cam lifler) :
Eriyerek boncuk hâline gelir.Yanma testinde değişikliğe uğramazlar. Kokusuzdur.
Asetat lifleri (diasetat, triasetat) :
Hemen alev alır ve büzülür siyah bir cisim oluşturur. Asetik asit gibi kokar.
Poliamid lifleri :
Alev karşısında önce erir sonra yanar kolay kırılmayan sarı-kahverengi bir kalıntı kalır. Dumanı genellikle beyazdır. Hafif fakat keskin olmayan saç kokusu kokar.
Poliester lifleri (PES) :
Alev karşısında önce erir sonra yanar. Dumanı siyah ve islidir. Tatlı aromatik keskin kokuludur.
Poliakrilonitril lifleri (PAC) (Akrilik) :
Çabuk alev alır, kendi kendine sönmez, eriyerek yanar, kalıntısı serttir. Dumanı siyah ve islidir. Yanık et kokusu kokar.
Polietilen lifleri (PE) :
Önce erir. Sonra yanar, kahverengi bir kalıntı kalır. Dumanı beyazdır. Yanan mum gibi kokar.
Polivinilklorür (PVC) :
Önce erir, sonra yanar, siyah duman yandıktan sonra beyaz duman çıkarır. Siyah gevrek bir kalıntı kalır. HCl gibi kokar.
Polipropilen (PP) :
Erir, yanmaz, sarı kahverengi bir kalıntı kalır. Dumanı beyazdır. Yanan mum gibi kokar
2-MİKROSKOP TESTİ
Liflerin yapılarının incelenmesinde uzunluk ve çap genişliklerinin ölçülmesinde, lif teşhislerinde ve derecelendirilmelerinde bakteri, mantar ve diğer zararlıların life verdikleri zararın şeklini ve derecesini tayin etmede mikroskop geniş ölçüde kullanılmaktadır.
Bu tespitlerde çok çeşitli mikroskoplar kullanılabilir. Ama hepsinde temel aynıdır. Çeşitli tekstil liflerinin mikroskop altında gösterdikleri ana özellikler şunlardır.
Pamuk
Pamuk liflerinin enine kesitleri böbrek veya fasulye şeklinde görülür. Lifin orta kısmında, lif boyunca lümen adı verilen bir kanal bulunur. Bu kanalın etrafında selülozik duvar, çok ince ve ipliğe benzeyen fibrillerden meydana gelmiştir. Aynı zamanda pamuk liflerinin bir takım büklümler ihtiva ettikleri de görülür. Olgunlaşmış pamuk lifinde hücre cidarları kalın olup kıvrım sayısı fazladır. Olgunlaşmamış pamuk lifinde ise bunun tam tersidir. Merserize edilmiş pamuk liflerinde ise lifler şiştiklerinde adeta düzleşerek silindire yakın bir hal alırlar.
Yün
Mikroskop altında düz bir silindir şeklinde görülür. Lif yüzeyi birbiri üzerine oturmuş pulcuklardan meydana gelmiştir. Kaba yüzlerin orta kısımlarında medula adı verilen bir boşluk bulunur. Yün lifinin enine kesiti oval veya yuvarlaktır.
Keten
Hücrelerin bir araya gelmesinden oluşmuştur. Bu hücrelerin yüzleri belli aralıklarla işaretler ihtiva ederler bunlar muntazamdır. Kesitleri poligona benzer.
Viskoz
Lifler düzgündür. Lif yüzeyinde ince çizgiler mevcuttur. Enine kesiti testere dişi görünümündedir.
İpek
Birbirine yapışmış iki müstakil liften meydana gelmiştir. Ham iken yüzeyi gayri muntazamdır. Pişirmeden sonra ise ayrılmış olan lifler şeffaf ve düzgün yüzeylidir. Kesiti üçgene benzer.
Selüloz Asetat
Filamentler oluklu düz çubuklar halindedir. Enine kesitleri yonca yaprağı gibi olup dilimleri gayri muntazamdır.
Poliamid
Görünümü düz bir çubuğa benzer kesiti yuvarlaktır.
Polyester
Filamentler düz çubuk görünümündedir. Stapel elyaf ise kıvrımlıdır. Kesiti daireseldir.
Poliakrilik
Düzgün, bükümlü veya geniş çizgilidir. Enine kesiti yuvarlak fasulye şeklindedir .
3-KURU DESTİLASYON TESTİ
Kuru destilasyon testinde esas, tekstil elyafının kuru destilasyonu ile açığa çıkan gazların pH değerlerinin tespit edilmesidir. Bu amaçla; elyaf numuneleri deney tüplerine yerleştirilir ve alevde yavaş yavaş ısıtılır. Elyaf numunesinden gaz çıkmaya başladığında pH kağıdı ıslatılarak tüpün üzerine tutulur. Gazın pH kağıdında reaksiyonu sonucu beliren renkler elyaf tanımını sağlar.
Tekstil lifleri kendilerine özgü bir gaz çıkarırlar. Diğer yandan ipek elyafı dışında kalan protein esaslı doğal ve rejenere protein elyafı sistin grupları içerdiklerinden kuru destilasyon sonucunda hidrojen sülfür gazı çıkarırlar. Tüp ağzına ıslak kurşun asetat kağıdı tutularak, elde edilen sonuçlar teyid edilebilir. Sentetik lifler kuru destilasyona tabi tutulduklarında nötr gazlar çıkarırlar. Ancak, ısıtmaya uzun süre devam edildiği zaman asidik veya bazik gazlar çıkardıkları gözlenir.
4-BOYAMA TESTİ
Liflerin boyanma özellikleri farklılıklar gösterdiğinden, özel test boyarmaddeleri ile bunlar değişik renk ve tonlarda boyanmaktadır. Renk tablolarının veya karşılaştırma boyamalarının, test boyanması sonundaki renk ve tonuna göre analizi yapılan lifin cinsi hakkında fikir edinilebilir.Kolay bir yöntem olduğundan çok uygulanmaktadır.
Fakat bazı sakıncaları da vardır. Liflerin boyanabilme özellikleri çok hassastır. Aynı cins lif yetiştiği yöreye veya markasına göre, gördüğü terbiye işlemine göre farklı ton hatta renklerde boyanabilir. Diğer bir sakıncası da, renkli malzemelerin analizlerinden önce boyarmaddenin uzaklaştırılmasının gerekmesidir.
5-KİMYASAL ÇÖZÜCÜLERLE YAPILAN TESTLER
Elyaflar, kimyasal maddeler içerisindeki davranışlarına ve çözünüp çözünmeme durumuna göre ayırt edilebilir. Örneği çözen kimyasal madde belirlenirse, elyaf da tanınabilir. Çeşitli elyaflar için çözündükleri kimyasal maddeler aşağıda verilmiştir.
Pamuk
·% 80’lik H2SO4 içinde soğukta ve sıcakta tamamen çözünür.·Derişik HCl ’de çözünmez.Ağartılmış pamuk bakıramonyum hidroksitte çözünür.
Yün
34°C ’de derişik HCl içinde hemen çözülür.%80’lik H2SO4 içinde sıcakta çözünür.Formik asit/çinkoklorür çözeltisi içinde sıcakta çözünür.% 5’lik sodyumhipoklorit çözeltisinde 20°C ’de 20 dak. ’da çözünür.%2’lik sudkostik yada potaskostik ile kaynatılınca çözünür.
İpek
% 2’lik sudkostik yada potaskostik ile kaynatılınca çözünür.% 5’lik sodyumhipoklorit içinde 20°C ‘de 20 dakikada çözünür.% 75’lik H2SO4 çözeltisinde 50°C ‘de çözünür. Serisini alınmış ipek formik asit/çinkoklorür çözeltisinde 40°C ‘de çözünür.
Viskon
% 80’lik H2SO4 içinde çözünür.Formik asit-çinko klorür içinde sıcakta çözünür.
Asetat
% 100 aseton ve % 80’lik aseton içinde çözünür.35°C ‘de derişik HCl içinde çözünür.% 80’lik H2SO4 içinde soğukta çözünür. Meta-kresolde çözünür. Kaynar dioksanda çözünür. Buzlu asetik asit içinde çözünür. Dimetilformamid de sıcakta ve soğukta çözünür.Formik asit/çinko klorür çözeltisinde çözünür.
Selüloztriasetat
Soğuk metilenklorürde çözünür.% 100’lük asetonda çözünür. Buzlu asetik asit içinde çözünür.Dimetilformamidde sıcakta çözünür.Formik asit/çinkoklorür çözeltisinde çözünür.Kaynar, derişik H2SO4 ‘de çözünür. Soğuk kloroformda çözünür.
Poliamid (naylon)
% 80’lik H2SO4 içinde soğukta çözünür. Meta kresolde ve fenol içinde oda sıcaklığında çözünür.% 85’lik kaynar formik asit içinde çözünür.% 20’lik HCl ile oda sıcaklığında çözünür.Kaynar %96’lık asetik asitte çözünür.
Poliakrilonitril
% 70’lik amonyumtiyosiyanürde 10 dakika kaynatılırsa çözünür.Dimetilformamid içinde kaynatılırsa çözünür. Poliüretan, Lycra;Konsantre sülfürik asitte soğukta çözünür.Kaynar dimetilformamidde çözünür.Kaynar formik asitte çözünür.
Cam
Çözücülerde çözünmez.Hidroflorik asit ile aşındırılır.
Asbest
Çözücülerde çözünmez.
Poliolefin (polietilen, polipropilen)
Kaynama derecesinde ksilen içinde çözünür.
Polivinilklorür
Tetrahidrofuran içinde çözünür.Kaynar dimetilformamid ile çözünür
Liflerin morfolojilerindeki ve kimyasal yapılarındaki farklılıklar nedeniyle çeşitli çözücülerdeki çözünürlülükleri farklıdır. Çözünürlük özelliğinden faydalanılarak lif cinsleri çözünürlük testiyle tespit edilir
